het was wel even schrikken...

toen tijdens de vakantie dat vreselijke bericht doordrong over dat drama in Noorwegen. Veel meer nieuws heb ik niet meegekregen, maar eenmaal terug in Nederland werd er nog steeds over doorgesproken. Links en rechts gebruikten het gebeuren soms op gepaste en soms op minder gepaste wijze als het in hun straatje te pas kwam. Vreemd eigenlijk, dat het niet meer is dan een 'gebeuren', en de mensen die het betreft buiten beeld zijn geraakt. Nog vreemder is het, dat dit zich telkens blijft herhalen...
Of is dat niet vreemd? Misschien is het wel onderdeel - of consequentie - van onze 'natuur', 'la condition humaine'. Wat is die 'natuur' dan? Volgens mij heeft het iets te maken met het willen concretiseren van iets abstracts, waar we wel vaak last van hebben, namelijk dat wat ik zou willen noemen 'het kwaad'. Klinkt wel zwaar, maar ik zal het proberen uit te leggen. 
Het menselijk bestaan is doortrokken van een tweedeling tussen goed en kwaad, en dat geldt niet alleen voor religieuze mensen. Psychologen als Milram (zie ook youtube) hebben aangetoond dat mensen onder bepaalde condities verrassend wreed kunnen zijn. Maar in het klein is het ook zo dat we vaak niet in staat zijn om allerlei goede voornemens in praktijk te brengen. 
Toegegeven, vooral in (protestante) kerken wordt eindeloos gepraat over 'kwaad' en 'zonde', maar dat neemt niet weg dat het hier gaat om iets dat in het algemeen deel uitmaakt van het leven. Een er moet op de één of andere manier mee worden omgegaan. René Girard heeft interessante dingen geschreven over de manier waarop dat in bijvoorbeeld het oude Israël werd gedaan: via de zondebok. Eenmaal per jaar (op grote verzoendag) werd een bokje de woestijn ingestuurd (Leviticus 16), die symbolisch alle zonden van het volk met zich meedroeg. In de Christelijke traditie is daarvoor in de plaats uiteraard Jezus Christus gekomen, van wie ook wordt gezegd dat hij de zonden der wereld gedragen heeft.
Het idee van een zondebok getuigt van een bepaalde omgang met 'het kwaad'. Het kan worden geconcretiseerd en geëxternaliseerd. Dat laatste blijkt erg belangrijk: het kwaad wordt buiten jezelf gebracht door het toe te rekenen aan een bokje. 


Het kwaad buiten jezelf brengen... De christelijke traditie heeft dat niet alleen gedaan door de dood van Christus als offer te beschouwen. Het is Paulus die dat op een mooie manier weergeeft in Romeinen 7, waar hij de beroemde woorden uitspreekt: 'wat ik doe doorzie ik niet, want ik doe niet wat ik wil, ik doe juist wat ik haat. (...) Maar wanneer mijn daden in strijd zijn met mijn wil, dan ben ik daar niet zelf de oorzaak van, maar de zonde die in mij heerst.' Dit citaat wordt in tekenfilms wel vertaald naar het kleine duiveltje dat van allerlei slechts influistert.
Door te spreken over 'de zonde' die blijkbaar te onderscheiden is van het 'ik', probeert hier ook Paulus het kwaad te externaliseren, zelfs het kwaad dat hij in zichzelf tegenkomt (in de kerk gebeurt dat overigens later nog via de biecht). Dit leidt tot het dualistische beeld van een mens, met een (goede) ziel en een (kwaad) lichaam, waarbij dan de ziel het eigenlijke 'ik' vertegenwoordigt, dat steeds door een 'vreemde' macht wordt verleid.
Op zich is dat niet zo problematisch. Het blijft immers gewoon bij Paulus zelf. Hoe die naar zichzelf kijkt moet hij weten. Het wordt pas problematisch als het externaliseren een stap, of eigenlijk twee, verder gaat. 
Net noemde ik al even het duiveltje uit tekenfilms, maar het concept 'duivel' is natuurlijk ook een middel om verder het kwaad buiten jezelf te brengen. Niet ik doe iets verkeerd, maar die ander, de duivel. Tot vandaag de dag toe (gisteren nog in de kerk, om precies te zijn) hoor je gelovigen spreken over de 'duivel' alsof het een persoon is, die zich met van allerlei vervelende dingen bezig houdt. Dat is de eerste stap in de externalisering van het kwaad; maar bij die eerste stap is de duivel nog een vreemd wezentje dat geen menselijke gestalte heeft. 
De tweede stap, en dan zijn we weer terug bij Noorwegen, is dat groepen mensen of mensen geïdentificeerd worden met het kwaad of met de duivel. Dat is het moment dat het echt gevaarlijk wordt. In de tijd van de Reformatie gebeurde dat bijvoorbeeld regelmatig: voor de protestanten was de Paus, voor de Rooms-Katholieken was Luther de duivel in hoogsteigen persoon. Nouja, met alle gevolgen van dien, want de duivel is natuurlijk iets dat je mag, en zelfs moet, bestrijden. Met alle beschikbare middelen.
Nu worden in onze tijd natuurlijk geen mensen meer gezien als duivel (hoewel...). Maar 'het kwaad' wordt wel toegekend aan groepen mensen of individuen. Denk aan de 'as van het kwaad', maar ook de manier waarop individuen 'gedemoniseerd' (dus toch) worden. Dan wordt het kwaad geëxternaliseerd door het toe te kennen aan iets of iemand. En als je iets of iemand 'het kwaad' noemt, mag je het de woestijn in (of een land uit) sturen zoals de zondebok, of je mag het doden, als destijds de heksen en de ketters. Je mag het bestrijden met allerlei middelen... 
Op internationale schaal is er natuurlijk de 'war against terrorism', waarin twee partijen overtuigd zijn van 'het kwaad' bij de ander. In de jaren '70 en '80 waren er extreem linkse groepen die 'het kwaad' meenden te hebben herkend en in de vorm van de RAF of, in ons land, Rara werd het kwaad bestreden met alle mogelijke middelen. Er zijn groepen dierenactivisten die menen 'het kwaad' te hebben geïdentificeerd en bestrijden dat met alle mogelijke middelen. Ooit heeft iemand gemeend Theo van Gogh te moeten identificeren als verpersoonlijking van 'het kwaad'. Zo zijn er nog steeds mensen die verbonden worden aan 'het kwaad', of het nu ter linker- of ter rechterzijde van het politieke spectrum gebeurt.
Je krijgt dan een parafrase op de tekst uit Johannes 1: Zie het kwaad is vleesgeworden en het woont onder ons. 
En er is blijkbaar altijd wel een persoon te vinden die het kwaad wil uitbannen... of uitroeien... 


Mensen hebben blijkbaar behoefte aan een manier om te kunnen 'dealen' met de dubbelzinnigheid van het bestaan. Het leven moet af en toe worden gezuiverd van 'het kwaad'. Op individueel niveau is dat redelijk onschuldig, maar op het moment dat het dat niveau gaat overstijgen en een ander of een groep anderen aangewezen wordt als vleeswording van het kwaad, dan komt geweld erg dichtbij. 

Terug van vakantie

Voorbij is het weer, drie weken vakantie. Het was weer erg prettig. Eerst een week München, met elke ochtend vier uur Duitse les. Daarna vrije tijd om de stad te bekijken. Mooi hoor. München staat al twintig jaar op m'n lijstje 'nog eens te bezoeken plekken' en nu kwam het er dan een keer van. De reden dat ik graag naar München wilde is voornamelijk 'de Alte Pinakothek', waar nogal wat schilderijen van Rubens (en veel anderen natuurlijk) hangen. Als student las ik nogal wat over kunst, en heel vaak stond bij de schilderijen van Rubens de naam van dit museum. Heerlijk om daar nu eens doorheen te wandelen.
De overheid zou eens naar rechts moeten kijken. Niet politiek dan, maar op de landkaart. Voor het cultuurbeleid kijkt men momenteel graag naar de VS, maar Duitsland zou een beter voorbeeld kunnen zijn, volgens mij. Wat een activiteiten, wat een niveau. Twee keer ben ik naar een concert geweest, eerst naar de opera, Ariadne auf Naxos van Richard Strauss. Voor mij de eerste keer, want ik ben niet zo'n kenner van Richard Strauss. Prachtig, en in de orkestbak een geweldig toporkest met Nagano op de bok. Dat kan je beroerder treffen...

Op  vrijdagavond weer een concert, kamermuziek deze keer, weer van een voor mij niet zo overbekende componist: Brahms. Veel nieuws gehoord dus. Maar hier was de entourage fantastisch: het Cuvellies theater. Eerste rang in een ouderwetse loge. Geweldig!

Over de twee weken Italië schrijf ik ook nog wel, de komende week.