Een moedeloze filosoof (2)

Alweer een tijdje geleden heb ik mijn eerste blog geschreven naar aanleiding van Schepping en evolutie – een handreiking, die me deed denken aan een werk van rabbijn Moses Maimonides (11^e eeuw): Gids voor verwarden. Toen betoogde ik dat de handreiking als zodanig niet of nauwelijks functioneren kan. Deze keer wil ik iets dieper ingaan op een tweetal argumenten, waarmee de Gereformeerde Bond (GB) het terrein van de (wetenschaps)filosofie betreedt, maar naar mijn overtuiging allerminst overtuigend. Waar ik naar verwijs zijn de volgende twee argumenten: de eerste staat in de passage die begint onder het kopje ‘macro-evolutie’, de tweede is de stap die men zet van wetenschapsleer naar het vlak van de ethiek (levensfilosofie), verderop in het document. Deze twee argumenten zijn de enige twee keer dat in het document het geloofsperspectief even wordt verlaten en tegemoet lijkt te worden gekomen aan de kritiek die ik vorige week heb geformuleerd.

Macro-evolutie

Het centrale argument in het stuk betreft de passage over (macro)evolutie. Op deze hypothese richt traditiegetrouw vrijwel elke gelovige zijn of haar pijlen en wel met de op zich heel correcte redenering dat het een theorie betreft die onmogelijk met empirisch materiaal bewezen en/of herhaald kan worden (hoewel daar desondanks vanuit de genetica toch vraagtekens bij kunnen worden gesteld). Daarbij vermeldt men dan nog in de Handreiking dat het goed mogelijk is dat deze theorie kan worden vervangen door een andere. Alweer een goed stukje wetenschapsleer, nog wel uit de school van het Pragmatisme. Dat is dan wel weer verrassend. Als het uitkomt shoppen de leden van de GB blijkbaar bij een concurrent. Wat er dan gebeurt is echter ofwel een vergissing van de auteurs ofwel een poging de lezers te misleiden. Ik ga maar uit van de goede trouw en dus van de eerste mogelijkheid. De auteurs suggereren een logisch geldig gevolg: ‘wanneer iets een hypothese is, getuigt het van wijsheid om je er niet mee te willen verzwageren.’

Is bovenstaande inderdaad een (logisch) correcte uitspraak? Mijns inziens niet, allereerst omdat het de vraag is of de uitgangspositie gedeeld kan worden. De auteurs doen alsof het gerechtvaardigd is de hypothese van macro-evolutie te isoleren van andere wetenschapsgebieden, zoals de genetica, de virologie en de neurowetenschappen om er maar enkele te noemen. Nu komen juist uit die wetenschapsgebiedenkeer op keer geluiden die evolutie niet alleen tot een hypothese te reduceren, maar vooral tot een plausibele hypothese. De auteurs van de Handreiking lijken voor het gemak te vergeten dat de pragmatiek inderdaad wetenschappelijke theorieën relativeert, maar dat wel relateert aan de mate waarin theorieën werken, deze succesvol zijn. In dat kader zal de wetenschapper vrij eenvoudig de aanval over rechts kunnen pareren. Immers , de medische wetenschap bijvoorbeeld heeft gigantische sprongen kunnen maken sinds de inzichten van Darwin daar zijn toegepast.

De auteurs van de Handreiking maken voorts nog een fout: ze houden de hypothese van het geloof buiten schot. Geloofstaal is van een andere orde en daarmee basta. Wetenschap moet zich aan andere regels onderwerpen dan het geloof. De bewering dat de Schrift een verhaal vertelt dat ook naar de historische letter moet worden gelezen, maakt dat er aan deze heilige teksten een geldigheidsclaim wordt toegekend die vergelijkbaar is met die van wetenschappelijke teksten. Een aantal keer schrijven de auteurs dat we in bescheidenheid moeten spreken over het mysterie van de Schepping. Waarom doen de auteurs dat dan zelf niet? Heel stellig stellen ze dat onderwerping aan de Schrift betekent dat de teksten over de wording van de aarde als (onder andere) historisch juist moeten worden gelezen. Dergelijke opvattingen zijn net zo goed hypotheses en moeten derhalve ook kritisch bekeken worden.

Nu dan, het geschut van de wetenschapsfilosoof is in stelling gebracht. De arme student is machteloos! Immers, we hervatten de redenering waar de auteurs van de Handreiking zelf mee aan kwamen dragen: het getuigt van wijsheid om je niet zomaar te verzwageren met de eerste de beste hypothese. Neen, we toetsen elke hypothese op het succes wat ermee bereikt is. Dus ook die van de Gereformeerde Bond! De (natuur)wetenschappen zijn sinds de publicatie van Darwins werk sterk veranderd. Ze maken eigenlijk allemaal gebruik van de inzichten die de evolutietheorie heeft gebracht. Zo ook de medische wetenschap, met ontegenzeglijk ongelooflijke resultaten voor de gemiddelde levensverwachting van mensen. Oké, toegegeven, we kunnen de macro-evolutie als zodanig niet nabootsen... Maar inzichten in genetisch onderzoek, in virologie en dergelijke, wijzen vooralsnog eerder op een keuze voor evolutie dan voor Genesis op grond van de plausibiliteit ervan. We verzwageren ons niet met zomaar een theorie. Met welke dan wel? Met een theorie die lijkt te werken! En als we kijken naar de feiten lijkt het er toch op dat de moderne mens zijn of haar hogere levensverwachting meer aan wetenschap (gestoeld op evolutietheorie) dan... De regel is dat mensen genezen in ziekenhuizen, niet in gebedshuizen!

Het bovenstaande klinkt misschien erg hard. In mijn vorige blog schreef ik over de vragen die ik wellicht van collega’s zou kunnen ontvangen. Naar aanleiding van het bovenstaande zouden (mede-)kerkgangers mij kunnen vragen of ik überhaupt nog wel geloof. Nu heb ik daar een aantal jaren erg aan getwijfeld, vooral ten gevolge van de opvattingen, zoals door de GB gehuldigd, namelijk dat de Bijbel naar de letter moet worden gelezen om jezelf een fatsoenlijk gelovige te mogen noemen. Als je dat doordenkt, kom je terecht in een onmogelijke situatie: ofwel je gelooft, maar dat is dan tegen beter weten in, als je tenminste een beetje op de hoogte bent van wat er in de wetenschap en filosofie gebeurt. Ofwel je gelooft maar niet meer, moedeloos van de vreemde gedachtengangen waar je je aan lijkt te moeten onderwerpen. Maar er is meer…

Ethiek en evolutie

We gaan verder met het betoog; althans diegenen die het nog kunnen en willen volgen. Voor een aantal lezers kan het stuitend zijn dat iemand vraagtekens zet bij de Handreiking. Dat iemand de Gereformeerde Bond zelfs nalatigheid verwijt (zie mijn eerste blog) omdat de discussie zo lang vrijwel is genegeerd. Overigens niet door iedereen, want er werd lokaal wel degelijk veel over nagedacht in het verleden. Ik herinner me een aantal avonden waar ik zelf bij betrokken was, ongeveer twintig jaar geleden en waar gebruik gemaakt werd van publicaties van de EO. Het is een steeds oplaaiend debat, waar iedere generatie een positie in moet proberen te vinden. Te gemakkelijk blijft daarbij de positie van de Gereformeerde Bond zelf buiten schot. De wetenschap moet verantwoording afleggen? Ook de opvattingen van de Gereformeerde Bond. Maar daarover later meer.

Eerst ga ik nog een passage onder de loep nemen die me erg fascineert, namelijk die over wat ethische implicaties die door de auteurs van de Handreiking werden benoemd. Men zegt daar dat het evolutionistisch principe van ‘survival of the fittest’ een morele bedreiging kan vormen als het als ethisch principe wordt toegepast. Om te beginnen vond ik het een wonderlijke zaak dat het hier geïntroduceerd werd, want het is als argument absoluut niet relevant in de discussie over wetenschap en religie. Immers, we zoeken toch naar waarheid? Naar de meest plausibele theorie? Als die theorie moeilijke (ethische) implicaties heeft is dat niet relevant, hooguit vervelend.

Het is voorts alweer de vraag of de redenering van de auteurs überhaupt correct is. De evolutietheorie wordt gekoppeld aan totalitaire regimes als communisme en fascisme, terwijl bij voorbeeld liberalisme en kapitalisme buiten schot blijven (misschien is het omdat juist dàt denken zo geworteld lijkt te zijn in het protestantisme). Als er in de wereld één (expliciete) toepassing is van ‘survival of the fittest’ dan is het wel in het kapitalisme. Het communisme zo onbeargumenteerd koppelen aan evolutieleer lijkt me wat kort door de bocht, dat verdient op z’n minst wat onderbouwing. Inderdaad, dan blijft het fascisme, waar je een verkrachte vorm van evolutionair denken (en een verkrachting van het denken van Nietzsche in het bijzonder) duidelijk kunt zien. Nee, er wordt met een gemene retorische truc, een heel bepaalde invulling gegeven aan de ethische implicaties van evolutietheoretisch denken.

Een heel bepaalde en heel eenzijdige lezing, want als we iets dieper gaan kijken naar de evolutie van de mens, dan zien we ook andere zaken oplichten: in de antropologie bijvoorbeeld. Daar wordt wel gesteld dat één van de bepalende succesfactoren in de evolutie van de mens solidariteit, medeleven, is geweest. Hoe verrast waren onderzoekers toen men in Afrika een skelet ontdekte van een vroege ‘hominide’ (mensachtige, evolutionaire voorloper van de mens) waar duidelijk sporen waren te vinden van zodanig geheelde verwondingen dat men de conclusie trok dat hier verzorging noodzakelijk was geweest, en dus een vorm van samenleving die juist niet uitging van ‘survival of the fittest’. De evolutietheorie, als je kijkt naar de evolutie van de mens, levert juist ook argumenten op voor een heel sociale samenleving, waar zorg voor elkaar de norm is. Immers, dat is waardoor de mensheid überhaupt heeft kunnen overleven. Het behoort tot het eigene van de mens om een gekwetste te verzorgen in plaats van het kwetsbare te willen vermorzelen!

De Handreiking laat ons dus een heel vooringenomen en eenzijdig beeld zien van op evolutietheorie gestoelde opvattingen. Dat is jammer, want hierdoor kan het doel van de Handreiking niet bereikt worden. Zo komen we, via deze blog, weer terug bij het oorspronkelijke argument. De student staat nog steeds in verwarring. De Handreiking wordt bij nauwkeurige lezing ontmaskerd als slecht onderbouwde onzin, geschreven door een paar predikanten die, zo lijkt het althans, zeer slecht op de hoogte zijn van wetenschap en wetenschapsleer.

Hartelijke groet. Hoewel er maar weinigen zijn die dit zullen lezen – mijn boodschap zal de schrijvers van de Handreiking waarschijnlijk niet bereiken - hoop ik op een koerswijziging. Einstein zei ooit dat je dingen zo eenvoudig mogelijk moet weergeven, maar niet eenvoudiger dan dat. Zo simpel als de GB het wil stellen is het niet. Jonge mensen wordt met de Handreiking tekort gedaan. Ze moeten niet een lesje voorgehouden worden, maar ruimte krijgen om te reflecteren op hun eigen verhouding als gelovig mens ten opzichte van wetenschap. En ten opzichte van de geloofsinhouden waarmee ze zijn opgegroeid!